Aktualności

Traumatyczne doświadczenia w okresie dzieciństwa mają poważne skutki zarówno na rozwój, jak i na funkcjonowanie w życiu dorosłym. Im dziecko jest młodsze tym skutki przemocy są bardziej dotkliwe i długotrwałe. Niosą one ryzyko wystąpienia wielu zaburzeń psychicznych i emocjonalnych. Dla dzieci często źródłem traumatycznych doświadczeń jest dysfunkcyjna rodzina bądź zaburzenia psychiczne rodziców. U dzieci doświadczających przemocy powstają zmiany w układzie limbicznym – w hipokampie, jądrach migdałowatych, w okolicach przegrody. Zmiany te uwrażliwiają układ nerwowy na stres w późniejszych okresach życia.

Zjawisko przemocy wobec dzieci pomimo, iż budzi tak wiele negatywnych emocji oraz spotyka się z ogromną krytyką to nadal jest obecne w dzisiejszym społeczeństwie. Doniesienia mediów często budzą przerażenie i prowokują pytanie „Dlaczego rodzic krzywdzi swoje dziecko?”.

Czy są przyczyny stosowania przemocy wobec dzieci?

Przyczyn stosowania przemocy wobec dzieci należy szukać w wielu aspektach życia rodziny. Nie bez znaczenia będzie m.in. poziom życia rodziny, wykształcenie rodziców, ich własne doświadczenia w okresie dzieciństwa, występowanie różnego rodzaju zaburzeń psychicznych, uzależnienia, poziom umiejętności wychowawczych rodziców.

Jak wskazuje Krystyna Marzec-Holka przyczyn można poszukiwać również w samych dzieciach. Określa je mianem dzieci trudnych np. płaczące, nadpobudliwe, dzieci niechcianych, a także dzieci przewlekle chorych, niepełnosprawnych. Rodzice, którzy stosują przemoc wobec dzieci charakteryzuje przede wszystkim: niedojrzałość i zbyt młody wiek, sami doznali przemocy w okresie dzieciństwa, karalność, niski poziom wykształcenia, bezrobocie, niski status społeczny, jak również zaburzenia psychiczne. Natomiast przyczyny dotyczące rodziny są następujące: izolacja społeczna rodziny, konflikty małżeńskie, niepoprawne relacje z dzieckiem, stawianie dziecku zbyt wysokich wymagań, którym nie jest ono w stanie sprostać, częsta zmiana zamieszkania itp.

Badania wykazały, iż istnieją trwałe czynniki ryzyka wystąpienia przemocy wewnątrzrodzinnej. Są nimi: dziedziczenie wzorca przemocy z rodziny generacyjnej, nadużywanie alkoholu, status zawodowy, socjoekonomiczny. Te związane z sytuacją materialną, zawodową, wykształceniem nie są wystarczającymi przyczynami wystąpienia przemocy, ale wówczas, gdy współwystępują z innymi czynnikami tj. przemocą w rodzinie pochodzenia, niskim poczuciem własnej wartości, poczuciem utraty kontroli nad własnym życiem zwiększają ryzyko wystąpienia tego zjawiska.

Warto pamiętać, że prawidłowo funkcjonująca rodzina zawsze zaczyna się od zdrowych i poprawnych relacji małżeńskich. W sytuacji gdy małżonkowie są zgodni, dbają o wspólne gospodarstwo domowe, mają poczucie odpowiedzialności za małżonka i dzieci, czerpią satysfakcję ze wspólnego życia, nie dojdzie do sytuacji przemocy. 

Prawidłowe relacje w małżeństwie zmniejszają ryzyko wystąpienia przemocy.

Wyznacznikiem tego, czy małżeństwo osiągnęło sukces jest subiektywne poczucie szczęścia każdego z małżonków, które przejawia się ich przystosowaniem, satysfakcją z życia seksualnego, emocjonalnej równowagi, a także wzajemnej akceptacji. Istotne jest również brak poważniejszych konfliktów, trwałość małżeństwa oraz dobrze wychowane dzieci. Bardzo trudno osiągnąć tak idealny stan, gdyż nawet w tych dobrych związkach małżeńskich zdarzają się nieporozumienia i problemy. Jednak umiejętne rozwiązywanie ich może przyczynić się nawet do umocnienia więzi rodzinnych. Wydaje się, że konflikty są nieuniknione, dlatego też tak ważny jest prawidłowy dialog, a także umiejętne komunikowanie swoich potrzeb i emocji. W przypadku, gdy te nie znajdują rozwiązania, narastają negatywne emocje, wzmacniają się urazy, co w efekcie prowadzi do trwałych i nierozwiązanych konfliktów, które mogą się przyczynić nawet do rozpadu rodziny. 

Jak można scharakteryzować rodziców stosujących przemoc wobec swoich dzieci?

Powstało wiele opracowań na temat występowania przemocy wobec dzieci. Aby scharakteryzować rodziców stosujących przemoc oraz dzieci, które jej doznają wyróżniono  następujące elementy szacowania ryzyka i potrzeby ochrony dziecka w relacji rodzic – dziecko:

1. Wiedza i postawy wobec wychowywania dziecka – istnieje znacząca różnica w stosunku oraz oczekiwaniach względem dzieci pomiędzy rodzicami, którzy stosują, a tymi, którzy nie stosują przemocy. Często zdarza się tak, że rodzice mają zbyt wysokie wymagania wobec swoich dzieci, które dotyczą również zachowań wykraczających poza aktualny etap ich rozwoju.
2. Postrzeganie przez rodzica zachowania dziecka – rodzice, którzy stosują przemoc mają bardziej negatywne zdanie na temat zachowania swoich dzieci, niż ci którzy tego nie robią. Częściej uważają je za sprawiające kłopot, irytujące.
3. Spostrzeżenia dziecka – badania Hyman i Mitchell dowiodły, iż dzieci bite wyrażają zdecydowanie mniej uczuć wobec matki, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych, niż dzieci pozbawione opieki, ale nie doświadczające przemocy fizycznej.
4. Szacowanie emocji rodziców i ich reakcji na stres – sprawcy przemocy posiadają podwyższony poziom pobudzenia w sytuacjach stresowych. W porównaniu do rodziców nie stosujących przemocy, sprawcy częściej karzą, grożą i krzyczą na dziecko.
5. Obserwowanie zachowania i interakcji rodzic-dziecko – interakcje pomiędzy matkami stosującymi przemoc, a ich dziećmi są ubogie, rzadziej występują. Częściej natomiast ingerują w zachowania dzieci poprzez przeszkadzanie im w zabawie, okazywanie jawnej wrogości. W przypadku matek, które zaniedbują swoje dzieci obserwuje się brak zaangażowania w kontakt z dzieckiem.
6. Ocena przywiązania małego dziecka do rodzica – wielu sprawców przemocy doznawało jej w dzieciństwie. Niekiedy związek pomiędzy doznawaniem przemocy w dzieciństwie, a stosowaniem jej wobec własnych dzieci jest skutkiem słabych relacji z własnymi rodzicami oraz nieprawidłowo wykształconym przywiązaniem pomiędzy dzieckiem a opiekunem.
7. Ocena jakości pełnienia roli rodzicielskiej – dokonywana jest w czterech wymiarach: wrażliwość - brak wrażliwości, akceptacja - odrzucenie, współdziałanie - ingerowanie, dostępność – ignorowanie. Są one wzajemnie powiązane i określają prawdopodobieństwo akceptacji/odrzucenia dzieci. 

Przemoc w rodzinach zrekonstruowanych

Duże prawdopodobieństwo wystąpienia przemocy jest w tzw. rodzinach zrekonstruowanych, w których jedno z rodziców, nie jest rodzicem biologicznym i to właśnie on staje się sprawcą. Przykładem może być rodzina, w której jedno z dzieci jest sprzed małżeństwa z innym mężczyzną. Właśnie to nieślubne dziecko może stać się ofiarą tylko dlatego, że istnieje.

W swojej pracy zawodowej niejednokrotnie miałam do czynienia z rodzinami, w których partner/partnerka znęcał/a się nad dziećmi swojej/swojego partnerki/partnera z wcześniejszego związku. Szczególnie wspominam rodzinę, w której długo nikt z otoczenia, w którym przebywało dziecko, nie zaobserwował oznak przemocy. Dziewięcioletnia wówczas dziewczynka doznawała przemocy psychicznej ze strony swojego ojczyna. Była nieustannie poniżana, obrażana, przyrównywana do swojego rodzeństwa, których biologicznym ojcem był sprawca. Do aktów przemocy dochodziło w wyniku drobnych przewinień, zwykłych dziecięcych zabaw, czasem wystarczył niewinny gest dziecka, aby uruchomić lawinę przykrych słów. W takich wypadkach bardzo ważna jest postawa matki, osoby najbliższej dziecku. Jej działanie lub jego brak będzie wpływało na dalsze losy dziecka. 

Kiedy w rodzinie jest nadużywany alkohol

Wiele rodzin dotkniętych zjawiskiem przemocy zmaga się również z problemem alkoholowym jednego lub obojga rodziców. Należało by zadać pytanie: co wystąpiło najpierw? Jeżeli alkohol to: co było przyczyną uzależnienia? W taki sposób powstaje spirala zależności, przyczyn i skutków różnego rodzaju aspektów życia rodziny. Doświadczenie pokazuje, iż każda rodzina jest inna, inaczej funkcjonuje. Dzieje się tak, gdyż tworzona jest przez różne osobowości, oddziałowujące na siebie wzajemnie na różnych płaszczyznach, w bardziej lub mniej konstruktywny sposób.

Problem alkoholowy częściej dotyczy mężczyzn, rzadziej kobiet, ale zdarzają się takie przypadki, w których oboje rodziców nadużywa alkoholu. Kobiety, których partnerzy są uzależnieni przybierają różne postawy, z których można wyróżnić cztery typy:

1. postawa czynna konstruktywna, kiedy żona podejmuje działania na rzecz walki z nałogiem, wykazuje się szczególną troską w zakresie wychowywania dzieci oraz utrzymania satysfakcjonującego poziomu życia;
2. postawa czynna destruktywna, kiedy żona akceptuje alkoholizm męża i czynnie uczestniczy w piciu alkoholu przez co pogłębia jego uzależnienie, kobieta natomiast zaniedbuje obowiązki względem dzieci;
3. postawa obronna konstruktywna, występuje wówczas, gdy matka chroni dzieci przed destruktywnym wpływem ojca, odsuwa go od życia rodziny i samodzielnie sprawuje opiekę nad małoletnimi członkami rodziny, dzieci natomiast często czują się zagrożone i zagubione;
4. postawa obronna destruktywna, polega na silnym krytykowaniu męża, wrogim nastawieniem do niego, w stosunku do dzieci taka kobieta jest albo nadopiekuńcza albo przeciwnie, lekceważy ich potrzeby.

Kobiety, których partnerzy nadużywają alkoholu są bardzo w trudnej sytuacji. Alkoholizm wpływa na całą rodzinę. Kobieta samodzielnie musi pełnić funkcję wychowawczą względem swoich dzieci, zaspokajać ich potrzeby, dbać o budżet domowy. Często sprawuje również opiekę nad mężem. Zdarzają się kobiety, które w przypadku, gdy ich partner kolejny raz zaniedbał swoje obowiązki w pracy, usprawiedliwiają jego nieobecności, starają się zataić przyczyny. Alkohol wpływa bardzo destruktywnie na rodzinę, a w szczególności na dzieci, których często bezpieczeństwo jest zagrożone.

W rodzinach, w których występuje uzależnienie od alkoholu, dodatkowy problem stanowią trudne warunki materialne. Dzieje się tak, gdyż większość pieniędzy zostaje przeznaczona na alkohol. Sprawca głównie koncentruje się na zdobyciu środków na alkohol i często podejrzewa członków rodziny o to, że ukrywają przed nim pieniądze, co rodzi dodatkowe napięcia. U dzieci alkoholików występują różnego rodzaju zaburzenia, przede wszystkim lękowe, liczne urazy, zaburzenia zachowania. Często dochodzi do głębokiej demoralizacji dzieci. Straszne jest to, że to właśnie one płacą najwyższą cenę za uzależnienie rodziców. W przypadku matek alkoholiczek, często zachodzi zjawisko prostytucji. Zdarza się również tak, iż to dzieci stają się obiektem seksualnym w zamian za alkohol, bądź pieniądze na jego zakup. 

Postawa rodziców w stosunku do metod wychowawczych

Istnieje wiele czynników mających wpływ na wystąpienie przemocy wobec dziecka. Szczególne znaczenie ma postawa rodziców w stosunku do różnych metod wychowawczych, przede wszystkim sposobów karania. Wielu rodziców nie widzi nic złego w stosowaniu kar fizycznych. Często głoszą przekonania, że skoro oni sami jako dzieci byli bici i wyrośli na porządnych ludzi to należy tę praktykę kontynuować w stosunku do ich własnych dzieci. Niestety model ten jest często spotykany i nadal praktykowany. Z uwagi na to, tak bardzo ważna wydaje się profilaktyka i pedagogizacja rodziców małych dzieci, aby świadomie wypełniali swój obowiązek wychowawczy. Istotne jest uświadomienie rodzicom, iż istnieje wiele metod wychowawczych, które nie wyrządzają krzywdy dziecku. 

Formy przemocy wobec dziecka: ich skutki i objawy

Na wystąpienie przemocy wobec dziecka w rodzinie ma wpływ wiele czynników. Utrwalone przez tradycję oraz sankcjonowane przez normy obyczajowe i prawne modele egzekwowania praw rodzicielskich stanowią dużą trudność w przyznaniu przez społeczeństwo, iż stosowanie kar fizycznych wobec dziecka jest czymś złym.

Zjawisko przemocy w rodzinie na dziecko może przejawiać się w dwojaki sposób tzn. bezpośredni, kiedy jest ono narażone na agresję dorosłego, a także pośredni, kiedy jest świadkiem przemocy. Obie formy są równie destruktywne i dotkliwe. Przemoc wobec dziecka to każde zachowanie (działanie lub zaniechanie działania) osoby bliskiej (rodzica, opiekuna) które wpływa negatywnie na jego zdrowie, rozwój i wolność. Może przybierać różne formy. Najczęściej wyróżnia się cztery wymiary tj. przemoc fizyczną, przemoc psychiczna (emocjonalna), przemoc seksualna (wykorzystywanie seksualne), zaniedbywanie.

Przemoc fizyczna

Do przemocy fizycznej zalicza się każde intencjonalne zachowanie rodzica bądź opiekuna, które powoduje nieprzypadkowe urazy tj. stłuczenia, złamania, oparzenia itp. Wzbudzają one cierpienie, ból fizyczny dziecka, często zagrażają jego zdrowiu, a nawet życiu. Wyróżnia się przemoc bierną i czynną. Przemocą fizyczną bierną są wymuszenia z użyciem siły fizycznej, ograniczanie swobody ruchu (np. krępowanie, zakazywanie chodzenia, areszt domowy), uniemożliwianie dziecku zaspokajania podstawowych potrzeb fizjologicznych, takich jak potrzeba snu, jedzenia, wypróżniania się, czy też odmawianie dziecku niezbędnej pomocy medycznej. Natomiast przemocą fizyczną czynną są wszelkiego rodzaju formy bicia tj. klapsy, policzkowanie, bicie ręką, bicie przy pomocy różnych przedmiotów (np. pasa, kija, kabla), kopanie, szarpanie, uderzanie dzieckiem o ściany, ciągnięcie za włosy, zadawanie ran ciętych, kłutych, oparzenie, w szczególności przypalanie papierosami, żelazkiem, duszenie, topienie, trucie, usiłowanie lub dokonanie zabójstwa.

Jak już wiemy przemoc fizyczna związana jest z silnym cierpieniem dziecka.  Do jej skutków będziemy zaliczać bezpośrednie i odległe następstwa krzywdzenia. W przypadku tych pierwszych mówimy o: skutkach somatycznych – uszkodzenia skóry, ślady uderzeń (np. sznurem, kablem), oparzenia (np. papierosem), ślady szczypania, ugryzienia, wiązania, duszenia, wybite zęby, wyrwane włosy, stłuczenia głowy, uszkodzenia w okolicach twarzy (np. podbite oko, złamany nos), kalectwo, śmierć; objawach niespecyficznych – nietrzymanie zwieraczy, brak reakcji na ból; innych, w tym poznawczych, emocjonalnych i behawioralnych – utrata poczucia bezpieczeństwa, brak przynależności do rodziny, obniżona samoocena, poczucie własnej wartości, brak akceptacji siebie, trudności w relacjach interpersonalnych, stany depresyjne, egocentryzm, silny lęk, zaburzenia snu, zaburzenia pamięci i koncentracji, postawa bierna, zależna, brak poczucia realności – ucieczka w świat fantazji, zachowania agresywne, autoagresywne. Odległymi skutkami przemocy fizycznej będą: somatyczne – kalectwo, choroby somatyczne w wyniku uszkodzenia narządów wewnętrznych dziecka i/lub uwarunkowane organicznymi uszkodzeniami mózgu (np. padaczka, zaburzenia wzroku, słuchu); inne, w tym poznawcze, emocjonalne i behawioralne – niska samoocena, zaburzenia zachowania, kontrolowanie innych, zaburzenia lękowe, uzależnienia, stosowanie przemocy wobec osób najbliższych w życiu dorosłym.

Dzieci doznające przemocy fizycznej będą niechętnie podejmowały jakiekolwiek rozmowy na temat widocznych urazów, minimalizować ich znaczenie, mogą poszukiwać stałej uwagi osób dorosłych (tzw. ciągłe lepienie się do dorosłych), okazywać niechęć przed powrotem do domu, odczuwać lęk przed rodzicami, w celu ukrycia urazów nosić strój nieadekwatny do warunków atmosferycznych, unikać rozbierania się na lekcjach wychowania fizycznego, mogą pojawić się nagłe zmiany zachowania tj. nagłe wybuchy złości lub wycofanie się.

Przemoc psychiczna (emocjonalna)

Jest to najbardziej dotkliwy rodzaj przemocy, często trudny do rozpoznania, gdy brak jest w pobliżu osób ze specjalistyczną wiedzą. Nie zawiera ona aktów przemocy fizycznej wobec dziecka, ale mimo to przynosi wiele cierpienia osobie nią dotkniętej.

O przemocy psychicznej mówimy jako, że jest to „dehumanizacja ofiary przez wzbudzanie w niej strachu przed przemocą lub innymi konsekwencjami rozgniewania sprawcy. Obejmuje ona napaści słowne, groźby, wyzywanie i ograniczanie swobody i decyzji ofiary” .

Powoduje ona znaczne obniżenie możliwości prawidłowego rozwoju dziecka m.in. zaburzenia osobowości, stany lękowe, znacznie obniżone poczucie własnej wartości.
W porównaniu do przemocy fizycznej nie pozostawia żadnych cielesnych śladów, lecz powoduje negatywne przeżycia tj. strach, poczucie niesprawiedliwości, świadomość braku miłości rodzicielskiej, bunt. Do form przemocy psychicznej zaliczamy: „obrażanie dziecka (wyzwiska, inwektywy, używanie krzywdzącego „pseudonimu”); ośmieszanie, wyśmiewanie lub upokarzanie dziec­ka, w szczególności w obecności osób trzecich; deprecjonowanie (umniejszanie) wartości dziecka, jego umiejętności, sprawczości, samodzielności; straszenie; grożenie lub szantażowanie; negatywne nastawianie dziecka do drugiego z rodziców; emocjonalne odrzucenie; izolowanie od kolegów, przyjaciół, innych człon­ków rodziny; stawianie nadmiernych wymagań, nieadekwat­nych do wieku i możliwości psychofizycznych; brak szacunku dla prywatności dziecka; niszczenie jego osobistej własności; torturowanie zwierząt domowych, które dziecko lubi i którymi się opiekuje” .

Najczęściej o przemocy psychicznej mówi się w kontekście przemocy fizycznej, co oznacza, iż często współwystępują. Dotyczy ona wówczas bardziej hałaśliwych form zachowania tj. krzyk, wyzywanie, poniżanie. Istnieją również metody bardziej wyrafinowane, które często sprawiają pozory życzliwości, czy też rzetelności, jak np. zmuszanie dziecka do nauki w wymiarze przekraczającym jego możliwości, bądź zmuszanie do zabiegów higienicznych twierdząc, iż „śmierdzi”. Zarówno dbanie o higienę, jak i o efektywną edukację jest wysoko cenione w naszym społeczeństwie, co utrudnia rozpoznanie zjawiska przemocy i przyczynia się do długotrwałego cierpienia. Często zdarza się tak, iż sama osoba pokrzywdzona nie zdaje sobie sprawy z tego, iż jest ofiarą przemocy psychicznej. Taka osoba odczuwa winę z powodu braku umiejętności sprostania stawianym jej wymaganiom. Dlatego też wydaje się za nieco mniej niebezpieczne zachowanie krzywdzące o charakterze bardziej ekspresyjnym, widocznym, gdyż jest ona wówczas łatwiejsza do rozpoznania.

W wyniku doznawania przemocy psychicznej dzieci mogą doświadczyć różnego rodzaju zaburzeń rozwojowych, emocjonalnych, psychicznych. Do bezpośrednich skutków przemocy wobec dziecka należą: somatyczne niespecyficzne – drżenie, zatrucia pokarmowe, bóle i zawroty głowy, bóle brzucha, żołądka, mięśni, silna potliwość, nietrzymanie zwieraczy; inne, w tym poznawcze, emocjonalne i behawioralne – zaburzenia emocjonalne, koncentracji uwagi, obniżona samoocena, brak akceptacji siebie, postawa nieufności, lęk, fobie, zaburzenia snu, zachowania agresywne i/lub autoagresywne, trudności w nauce, ucieczki z domu. Z kolei do wtórnych następstw przemocy należą: somatyczne niespecyficzne – zaburzenia pracy serca, zaburzenia gastryczne, podwyższone ciśnienie krwi, choroby psychosomatyczne (np. choroba wrzodowa żołądka, astma, zawał serca); inne, w tym poznawcze, emocjonalne i behawioralne – obniżone poczucie własnej wartości, samooceny, zaburzenia poczucia tożsamości, silna potrzeba kontrolowania innych osób, uzależnienie od opiekunów, zaburzenia lękowe, stany depresyjne, izolacja, zachowania o charakterze przestępczym, stosowanie przemocy w życiu dorosłym.

Konsekwencje przemocy psychicznej często widoczne są dopiero po wielu latach. Dzieci jej doznające będą przejawiać pewne symptomy w swoim zachowaniu, tj. ciągłe „czepianie się” i „lepienie się” do dorosłych, nadmierna agresywność i złość lub pasywność w zabawie, lęk przed porażką i wygórowane wymagania w stosunku do siebie, nieustanne dążenie do przypodobania się nauczycielom, obciążanie się zbyt dużą ilością zadań szkolnych, nieadekwatne zachowania „dorosłe” lub przeciwnie, nadmiernie dziecinne objawiające się m.in. kierowaniem innymi, karaniem lub płacz, dąsy.

Przemoc seksualna (wykorzystywanie seksualne)

Przemocą seksualną bądź wykorzystywaniem seksualnym nazywamy każde zachowanie osoby dorosłej, którego celem jest zaspokojenie potrzeb seksualnych kosztem dziecka. M.D. Schechter oraz L. Roberge opisali to zjawisko jako „wciągnięcie zależnego niedojrzałego rozwojowo i niezdolnego do wyrażania pełnej zgody dziecka lub osoby w wieku dorastania w seksualną aktywność, do której osoby te są nie przygotowane, w aktywność naruszającą społeczne tabu oraz zasady życia rodzinnego”. Definicja WHO mówi, iż „wykorzystywanie seksualne dziecka to włączanie dziecka w aktywność seksualną, której nie jest ono w stanie w pełni zrozumieć i  udzielić na nią świadomej zgody i/lub, na którą nie jest dojrzałe rozwojowo i nie może zgodzić się w ważny prawnie sposób i/lub, która jest niezgodna z normami prawnymi lub obyczajowymi danego społeczeństwa. Z wykorzystywaniem seksualnym mamy do czynienia, gdy taka aktywność wystąpi pomiędzy dzieckiem a dorosłym lub dzieckiem, a innym dzieckiem, jeśli te osoby ze względu na wiek bądź stopień rozwoju pozostają w relacji opieki, zależności, władzy. Celem takiej aktywności jest zaspokojenie potrzeb innej osoby. Aktywność taka może dotyczyć: a) namawiania lub zmuszania dziecka do angażowania się w prawnie zabronione czynności seksualne; b) wykorzystywanie dziecka do prostytucji lub innych prawnie zakazanych praktyk o charakterze seksualnym; c) wykorzystywanie dziecka do produkcji materiałów lub  przedstawień o charakterze pornograficznym”.

W literaturze można również odnaleźć wiele typologii form przemocy seksualnej wobec dziecka. Dość szczegółowo przedstawiła ją Katchelen Faller. Wyróżniła ona jej siedem typów:

1. bez kontaktu fizycznego to np. rozmowy o charakterze seksualnym, pokazywanie czynności seksualnych itp.,
2. kontakty seksualne polegające na pobudzaniu intymnych części ciała to m.in. dotykanie, całowanie intymnych części ciała dziecka, zmuszanie dziecka do dotykania intymnych części ciała sprawcy,
3. kontakty oralno-genitalne,
4. stosunki udowe,
5. penetracja seksualna,
6. seksualne wyzyskiwanie dzieci tj. dziecięca pornografia lub prostytucja,
7. przemoc seksualna powiązana z różnymi formami przemocy fizycznej.

Inna typologia przemocy seksualnej wyróżnia trzy rodzaje zachowań. Pierwsza z nich to tzw. akty pozbawione kontaktu fizycznego. Są nimi: rozmowy z dzieckiem o treści seksualnej (m.in. mówienie o swoich potrzebach seksualnych, pragnieniach seksualnych wobec dziecka itp.), ekshibicjonizm (pokazywanie dziecku intymnych części ciała itp.), podglądactwo (np. podglądanie dziecka podczas kąpieli), fetyszyzm, prezentowanie filmów lub zdjęć o treści pornograficznej, robienie dziecku takich zdjęć, werbowanie w internecie. Drugą formą są czyny skupione na fizycznym kontakcie z dzieckiem. Są to m.in. petting (pobudzanie intymnych części ciała dziecka), praktyki masturbacyjne (ręczne pobudzanie intymnych części ciała dziecka). Ostatnią formą przemocy seksualnej stanowią akty noszące znamiona gwałtu tzn. zmuszanie dziecka do stosunku płciowego, analnego lub oralnego.

Przemoc seksualna wobec dziecka to niewątpliwie najokrutniejsza forma przemocy. Należy do skrajnie brutalnych form zachowania. Bardzo rzadko zdarza się, że sprawcą przemocy seksualnej wobec dziecka jest osoba niespokrewniona. Najczęściej łączy się z perwersją kazirodczych stosunków z dzieckiem.

Kazirodztwo to współżycie seksualne między osobami spokrewnionymi. Szczególną formą są zachowania seksualne osób dorosłych w stosunku do własnych lub przysposobionych dzieci. Najczęściej sprawcą jest ojciec. Zachowania te zalicza się do czynów pedofilnych, których celem jest zaspokojenie potrzeb seksualnych osoby dorosłej kosztem dziecka. Badania wykazują, iż wykorzystanie seksualne przez osobę spokrewnioną niesie za sobą dużo bardziej dotkliwe konsekwencje niż inne czyny o tym charakterze. Łączy się to z dużą zależnością pomiędzy ofiarą a sprawcą. Dziecko jest zależne od rodziców, co utrudnia mu możliwość obrony, czy też separacji od sprawcy. Z kolei sprawca ma nieograniczony dostęp do swojej ofiary. Często sytuacja taka jest starannie utrzymywana w tajemnicy zarówno przez same ofiary, jak i przez matki, które z różnych przyczyn nie ujawniają tej tajemnicy. Dziecko najczęściej zmuszone jest do uruchomienia długotrwałych strategii zaradczych, które pozwalają mu na pozostanie w rodzinie, która zarówno krzywdzi je, jak i jest źródłem oparcia.

Przemoc seksualna wobec dziecka będzie powodować zarówno bezpośrednie, jak i wtórne konsekwencje. Do tych pierwszych mogą należeć: somatyczne – urazy wewnętrznych i zewnętrznych narządów płciowych, miejsc okołoodbytniczych, samego odbytu, infekcje i choroby przenoszone drogą płciową, ciąża; objawy niespecyficzne – bóle głowy, brzucha, nudności, wymioty, nietrzymanie zwieraczy, specyficzny sposób chodzenia, biegania, utrata apetytu; inne, w tym poznawcze, emocjonalne, behawioralne, seksualne – erotyzacja dziecka, zachowanie prowokacyjne wobec rówieśników, zaburzenia snu, zaburzenia lękowe, fobie, zachowania regresywne, nadpobudliwość ruchowa, zachowania agresywne i/lub autoagresywne, stany depresyjne, zachowania przestępcze, prostytucja, poczucie piętna, naznaczenia. Natomiast wtórne następstwa przemocy seksualnej będą objawiać się w następujący sposób: somatyczne – bezpłodność, zaburzenia odżywiania (anoreksja, bulimia, otyłość), zaburzenia miesiączkowania; inne, w tym poznawcze, emocjonalne, behawioralne, seksualne – zaburzenia lękowe, stany depresyjne, psychozy, zaburzenia osobowości, labilność emocjonalna, uzależnienia, samobójstwo; zaburzenia seksualne – różnego rodzaju dysfunkcje seksualne, zaburzenia preferencji seksualnych, trudności w nawiązywaniu relacji interpersonalnych, niepowodzenia seksualne, stosowanie przemocy seksualnej wobec innych w życiu dorosłym.

Aby móc zaobserwować to, czy dziecko jest ofiarą przemocy seksualnej ważna jest dobra znajomość objawów, czyli charakterystycznych, które może prezentować dziecko. Poza wcześniej wymienionymi przejawami przemocy seksualnej mówimy również o dwóch grupach  objawów tj. zachowaniach o treściach „paraseksualnych”, a także zaburzeniach dotyczących sposobu funkcjonowania dziecka. Do pierwszej grupy należeć będą m.in. pseudodojrzałe zachowania o charakterze seksualnym, nietypowe dla wieku, prowokujące, używanie nowych, niespotykanych dotychczas określeń organów i czynności płciowych, symulowanie w zabawach stosunków seksualnych, odgrywanie przemocy seksualnej na lalkach, prace plastyczne o treści seksualnej. Zaburzenia dotychczasowego sposobu funkcjonowania będą przejawiać się poprzez obawę przed normalnym kontaktem fizycznym, u dzieci młodszych pojawia się regres w rozwoju, silny lęk, protest przy zdejmowaniu ubrania, przede wszystkim bielizny, zaburzenia odżywiania (anoreksja, bulimia), nagłe trudności w nauce, mówienie o sobie, że jest się złym, brudnym, posiadanie pieniędzy z niewiadomego źródła.

Zaniedbywanie

Kolejną formą przemocy wobec dziecka jest zaniedbywanie. Objawia się ona w niezaspokajaniu podstawowych potrzeb dziecka, zarówno fizycznych, jak i psychicznych. Do potrzeb fizycznych zaliczamy dbałość o prawidłowe odżywianie, ochronę zdrowia, edukację itp. Natomiast zaspokajanie psychicznych potrzeb będzie objawiać się przede wszystkim zapewnieniem dziecku poczucia bezpieczeństwa, miłości itp.

Zaniedbywanie najczęściej jest wynikiem braku umiejętności wychowawczych bądź niedojrzałością rodziców. Istnieją cztery formy zaniedbywania. Są nimi:

1. Zaniedbywanie fizyczne, do którego zaliczamy następujące rodzaje zachowań: niedostarczanie dziecku odpowiedniego wyżywienia, ubrania, niedbanie o jego higienę, opiekę medyczną (niedostosowanie się do zaleceń lekarza, niepoddanie dziecka niezbędnym zabiegom np. rehabilitacyjnym), brak odpowiedniego nadzoru i opieki (m.in. porzucanie dziecka, pozostawianie go bez opieki), wyrzucanie dziecka z domu.
2. Zaniedbywanie emocjonalne, które przejawia się takim zachowaniem rodziców, które prowadzi do niezaspokojenia emocjonalnych potrzeb dziecka tj. potrzeby bezpieczeństwa, troski, bycia kochanym, szanowanym, zauważanym. Najbardziej dotkliwą formą jest ignorowanie dziecka, nieinteresowanie się nim, jego potrzebami, uczuciami. Do zaniedbywania emocjonalnego często dochodzi w rodzinach, w których dziecko jest świadkiem przemocy.
3. Zaniedbywanie edukacyjne, o którym mówi się wówczas, gdy rodzice pozwalają dziecku na wagarowanie, niechodzenie do szkoły, zaniedbują realizację obowiązku szkolnego, nie zapewniają dziecku ze szczególnymi potrzebami odpowiednich warunków i pomocy edukacyjnych.
4. Zaniedbywanie wychowawcze, które przejawia się brakiem troski rodziców o rozwój społeczny dziecka. Obejmuje m.in. przyzwolenie rodziców na używanie przez dziecko narkotyków, spożywanie alkoholu, palenie papierosów, zachowanie antyspołeczne (np. kradzieże, pobicia), brak dbałości o zapewnienie dziecku niezbędnej pomocy psychologa lub pedagoga szkolnego.

Zaniedbywanie, które jest wynikiem niezaspokojenia podstawowych potrzeb dziecka jest stosunkowo łatwe do rozpoznania. Trudność pojawia się w przypadku ustalenia zaniedbania powstałego w wyniku szkodliwej nieświadomej aktywności jednostki. Przykładem takiej sytuacji jest przeniesiony syndrom Münchausena. Polega on na pozorowaniu choroby u dziecka, na którą tak naprawdę nie cierpi. W tym wypadku  nawet diagnoza lekarska wykluczająca chorobę nie uspakaja rodziców i świadczy jedynie o braku kompetencji lekarza. Łączy się to z nadmierną opiekę nad dzieckiem, ochranianiem go przed różnymi czynnikami, które w rzeczywistości nie stanowią zagrożenia, podawaniem dziecku różnego rodzaju środków mających na celu zwalczenie choroby, o którą podejrzewają go rodzice. W efekcie tej sytuacji dziecko rzeczywiście nabywa problemów zdrowotnych. Mechanizm tego syndromu nie jest do końca zbadany, aczkolwiek wiadomo, iż jest on efektem projekcji własnych, nierozwiązanych problemów psychicznych rodziców.  

Coraz częściej zaniedbane są dzieci rodzin, w których rodzice dużo czasu spędzają w pracy, nie mający czasu dla swoich pociech. Dzieci, które nie otrzymują wystarczająco dużo uwagi, dorastają w rodzinie charakteryzującej się emocjonalnym chłodem mogą cierpieć na skarlenie psychospołeczne. Objawia się ono zaburzeniami w rozwoju fizycznym m.in. niską wagą i wzrostem.

Objawy zaniedbania różnią się ze względu na wiek, w którym znajduje się dziecko.
U niemowląt charakterystycznymi zaniedbania są przede wszystkim: tzw. choroba sieroca, słabe napięcie mięśniowe, zmiany fizyczne (np. spłaszczona główka w wyniku nieustannego leżenia w łóżeczku), niska waga, brak umiejętności wyrażania emocji, opóźniony rozwój mowy. Z kolei małe dzieci będzie cechować następujące symptomy: trudności w nauce, w rozumieniu poleceń nauczyciela (mają poczucie, że otrzymają karę bez względu na to, czy na nią zasłużą, czy też nie), niskie umiejętności społeczne, które mogą być skutkiem późnego rozwoju mowy, ale również odmiennego rozumienia moralności i zasad społecznych. Zaniedbani adolescenci szybciej niż swoi rówieśnicy będą ponosić próby usamodzielnienia się, opuszczenia rodziców, częściej będą należeć do grup przestępczych. Objawami są m.in. niska samoocena, poczucie własnej wartości, skłonność do izolacji i wycofania, stany depresyjne, problemy w rozwoju poczucia tożsamości, brakiem umiejętności nawiązywania prawidłowych i długotrwałych relacji z innymi, sięganie po używki, zachowania dorosłe (np. opieka nad młodszym rodzeństwem).

Dzieci doznające przemocy w formie zaniedbania będą przejawiały pewne objawy fizyczne wynikające zazwyczaj z braku dostatecznej opieki. Pojawić się mogą u nich problemy z higieną osobistą (np. brudne paznokcie i ubrania), zły stan higieny jamy ustnej, często dzieci te są głodne, wychudzone, ich stan zdrowia pozostawia wiele do życzenia, który jest wynikiem nieleczonych chorób, urazów, stany zapalne skóry, widocznie przybierają na wadze po krótkich pobytach poza domem rodzinnym. Dzieci te przejawiają też specyficzne zachowanie objawiające się m.in. wczesnym przychodzeniem i późnym wychodzeniem ze szkoły, zdarza się im być niewyspanymi, często proszą kolegów o jedzenie, opiekują się rodzeństwem, cechują się brakiem umiejętności nawiązywania i utrzymywania długotrwałych relacji, sięgają po środki uzależniające.

Wpływ przemocy w rodzinie na rozwój i funkcjonowanie dziecka      

Przemoc w rodzinie wpływa bardzo destruktywnie na osoby jej doznającej. U ofiar przemocy poza tymi bezpośrednimi konsekwencjami zdrowotnymi obserwuje się bardzo wyraźne psychologiczne następstwa doznawanej krzywdy. U osób doznających przemocy przez dłuższy czas obserwuje się m.in. niskie poczucie własnej wartości, izolację społeczną, często uzależnienie od partnera. W przypadku dzieci proces ten jest niesamowicie destruktywny. Ma ogromny wpływ na ich psychospołeczne funkcjonowanie oraz negatywnie oddziałuje na ich rozwój. U dzieci – ofiar, bądź świadków przemocy wzrasta ryzyko wystąpienia zarówno problemów psychicznych jak i emocjonalnych.  Bardzo duże znaczenie ma już sam fakt, iż to w rodzinie występuje przemoc, czyli w grupie społecznej, w której dziecko z natury powinno czuć się bezpieczne, kochane, mieć zaspokojone wszystkie potrzeby niezbędne do prawidłowego rozwoju.

Dzieci z rodzin, w których dochodzi do przemocy często są ofiarami przemocy fizycznej, psychicznej, seksualnej oraz doświadczają nadużyć seksualnych. Do najczęstszych skutków należą: przeżywanie stałego lęku, niepokoju, zagrożenia, niska samoocena, brak poczucia bezpieczeństwa, poczucie winy i odpowiedzialności za przemoc, agresja również w stosunku do innych, wybuchy złości, depresyjność i izolowanie się jako wynik przeżywania bezsilności i bezradności wobec przemocy, postawa ambiwalentna wobec sprawcy tzn. dziecko jednocześnie odczuwa nienawiść i miłość do rodzica, jest niepewne własnych myśli i emocji, labilność emocjonalna, objawy psychosomatyczne w skutek przeżywanego chronicznego stresu, izolacja i brak zaufania, brak umiejętności nawiązywania bliskich relacji, trudności w nauce i koncentracji, podatność na uzależnienia od alkoholu i narkotyków.

Dzieci doznające przemocy mają zablokowane potrzeby, nie szanuje się ich praw do godnego życia i rozwoju. Są przekonane o braku miłości rodzicielskiej, czują się osamotnione przede wszystkim z uwagi na to, iż odczuwają brak przynależności uczuciowej do rodziny. Dziecko wychowywane bez miłości nie potrafi darzyć nią innych ludzi. Doskonale zdajemy sobie sprawę z tego jak ważna jest prawidłowo wykształcona więź emocjonalna ze znaczącą osobą, najczęściej matką. W sytuacji, gdy ten proces jest zaburzony dziecko doznaje ogromnej krzywdy, która będzie mieć wpływ na jego dalsze życie. Przede wszystkim ograniczonymi umiejętnościami w zakresie nawiązywania i utrzymywania silnych i trwałych więzi uczuciowych z innymi. Dowodem na to jest tzw. teoria przywiązania. Jej autor John Bowlby uważał potrzebę więzi emocjonalnej za pierwotną.

W rodzinach dotkniętych przemocą doświadczenie rozłąki dziecka z osobami bliskimi jest częstym zjawiskiem. Dzieje się tak, gdy matka prosi o pomoc w opiece inne osoby np. znajomych i zostawia tam swoje dzieci, bądź w przypadku postanowienia sądowego o odebranie dziecka z rodziny i umieszczenie go u innych osób spokrewnionych lub rodzinie zastępczej. Również, gdy pomimo fizycznej obecności matka okazuje dziecku brak akceptacji, odrzuca je, swoim zachowaniem prezentuje postawę niechęci, braku miłości. Jak widzimy fizyczna nieobecność matki wpływa niekorzystnie na rozwój dziecka, ale również takie same skutki przynosi niedostępność psychiczna. Jest to zjawisko, które nazywamy „zaniedbaniem”, czy też „złym traktowaniem” i które może doprowadzić do poważnych konsekwencji zagrażającym zdrowiu dziecka.

Istotną kwestią związaną ze zjawiskiem przemocy w rodzinie jest również brak wzorców pełnienia roli damskiej i męskiej, które w prawidłowo funkcjonujących rodzinach są prezentowane w sposób naturalny. Dzieci pozbawione tej możliwości źle postrzegają i rozumieją pełnienie ról społecznych kobiety i mężczyzny, co wpływa negatywnie na ich wzorzec postaw oraz obraz rodziny. Rodzina ma ogromny wpływ na życie wychowującego się w niej dziecka. To jaki obraz zostanie mu przedstawiony, w jakim środowisku będzie się rozwijać, w dalszej perspektywie będzie skutkować na jego dorosłe życie, na to jaką rodzinę stworzy lub nie, jak będzie pełnić rolę żony/męża, matki/ojca.

W przypadku przemocy seksualnej dziecko odczuwa silnie negatywne konsekwencje. Ofiarą często towarzyszy odczucie lęku, gorzej oceniają siebie, mają trudności w nawiązywaniu kontaktów z innymi. Następstwa praktyk seksualnych o charakterze przemocy często powodują pewnego rodzaju naznaczenie, ofiary czują się potworem, odmieńcem, obawiają się, że ktoś może odkryć prawdę. Zdaniem psychiatrów z American Academy of Child & Adolescent Psychiatry dziecko nie jest psychicznie gotowe do przeżywania aktów pobudzenia seksualnego. U dzieci dwu-  lub trzyletnich powtarzające się stany pobudzenia mogą powodować zaburzenia psychiczne. U ofiar przemocy seksualnej następstwa mają trwały charakter. Często dochodzi u nich do prób samobójczych, bądź prowadzenia destruktywnego stylu życia.

Dzieci cierpią z powodu przemocy w rodzinie, nie tylko w przypadku, gdy same jej doświadczają, ale również, gdy ofiarą jest ich matka. Nawet gdy nie widzą awantur i bicia to słyszą płacz matki, jęki, krzyki itp. Obserwują również dalsze skutki m.in. siniaki, ślady krwi, uszkodzenia mieszkania, częste wizyty policji w domu. Silnie odczuwają atmosferę, która towarzyszy zjawisku przemocy. Dodatkowo w przypadku, gdy dziecko poza byciem świadkiem staje się również ofiarą przemocy pogłębia się uraz psychiczny, nasilają objawy zaburzeń emocjonalnych. Zaburzenia emocjonalne przejawiają się w kilku aspektach: zaburzeniach zachowania (agresywne zachowanie, okrucieństwo wobec zwierząt, napady złości, zachowania typu acting-out, nadruchliwość, zachowania przestępcze, wagarowanie), problemach emocjonalnych (lęku, smutku, złości, wycofaniu, niskiej samoocenie), problemach w funkcjonowaniu społecznym (odrzuceniu przez rówieśników, brak empatii, niskie umiejętności społeczne), problemy w funkcjonowaniu poznawczym (niskie wyniki w nauce, opóźnienia w rozwoju intelektualnym, w rozwoju mowy), problemy w zakresie zdrowia fizycznego (bezsenność, zaburzenia jedzenia, choroby psychosomatyczne, słaby rozwój motoryczny i fizyczny, nocne moczenie). Dzieci, które zarówno są świadkami, jak i ofiarami przemocy ulegają podwójnej wiktymizacji.

opracowała 

mgr Żaneta Łopata
psycholog 

Źródło:

Badura-Madej, A. Dobrzyńska-Mesterhazy „Przemoc w rodzinie. Interwencja kryzysowa i psychoterapia” Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.
Centrum Praw Kobiet, J. Różyńska „Niezbędnik nauczyciela. Przemoc wobec dzieci w rodzinie”, Warszawa 2013
Małgorzata Dąbkowska „Traumatyczne doświadczenia w dzieciństwie jako czynniki ryzyka zaburzeń psychicznych wieku rozwojowego i dorosłości” w: Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 2006, s: 203-210
Grabowiec „Diagnoza i praca z uczniem – ofiarą przemocy domowej” w: „Kompetencje diagnostyczne i terapeutyczne nauczyciela” pod red. D. Wosik-Kawali, T. Zubrzyckiej-Maciąg, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Wyd. I, Kraków 2011.
Jakubowska-Winecka, artykuł „Grzechy zaniechania. Zaburzenia psychosomatyczne u ofiar przemocy domowej” Niebieska Linia 3/2005
Kluczyńska „Przemoc seksualna wobec dzieci”, 2002
Nanowska-Ryczko „Zespół dziecka maltretowanego – skutki wtórne – studium przypadku” Wyd. NOVAE RES-Wydawnictwo innowacyjne, Gdynia 2013.
Niebieska Linia, artykuł „Krzywdzenie dzieci”, 2012
Nikodemska artykuł „Przemoc wobec dzieci – przegląd badań”, 2000
Rode „Psychologiczne uwarunkowania przemocy w rodzinie. Charakterystyka sprawcy” Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2010, s. 50-51.
Dr M. Sajkowska „Wykorzystywanie seksualne dzieci. Ustalenia terminologiczne, skala zjawiska, oblicza problemu społecznego” Instytut Stosowanych Nauk Społecznych UW, Fundacja Dzieci Niczyje