Aktualności

Dziś często słyszymy, że zjawisko przemocy w rodzinie znacząco rośnie. Media podają dwukrotny wzrost liczby zgłoszeń niż dotychczas. Okoliczności, w których się znajdujemy, tj. konieczność pozostawania w domu, brak możliwości wsparcia od osób spoza najbliższej rodziny, utrata lub ryzyko utraty pracy, zdrowia, środków do życia, w znaczący sposób wpływa na klimat jaki panuje w danej rodzinie i często przyczynia się do powstawania konfliktów wewnątrzrodzinnych. Warto też zwrócić uwagę na to, iż wiele rodzin na „nowo zamieszkało razem”. Mam na myśli takie, w których jeden lub więcej członków często przebywało poza granicami kraju. Ta sytuacja często zmusiła ich do powrotu do domu, do całkowitej zmiany dotychczasowego sposobu funkcjonowania. Zmieniła się jakość relacji i ich intensywność. Często sprawcy przemocy mogą mieć poczucie braku karności, gdyż osoby poszkodowane nie mają możliwości uzyskania pomocy poza domem. Wiele osób znalazło się w sytuacji ogromnego kryzysu, z której mogą mieć poczucie braku wyjścia w obecnej sytuacji, ale wato zapamiętać, że przemoc nie jest zjawiskiem akceptowanym społecznie i istnieją sposoby poradzenia sobie z nią. Jest wiele narzędzi, instytucji, które mogą pomóc osobom poszkodowanym. Sięgajcie po tą pomoc tak często jak potrzebujecie. Nie myślcie, że ktoś Was oceni, źle o Was pomyśli. To może się po prostu zdarzyć.

Temat ten jest mi bliski, gdyż przez kilka lat swojej pracy w ośrodku pomocy społecznej wielokrotnie miałam możliwość obserwacji, a także bezpośredniego kontaktu z osobami dotkniętymi przemocą w rodzinie. Uczestnicząc w spotkaniach grup roboczych, zebraniach zespołu interdyscyplinarnego ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie, a także rozmawiając zarówno z ofiarami, jak i sprawcami przemocy wiele się nauczyłam o rodzinach, które jej doświadczają.
Dziś zdefiniuje to zjawisko, a także po krótce scharakteryzuję jej poszczególne formy. Opowiem również o cyklach przemocy.
W kolejnych artykułach powiem więcej na temat przemocy wobec dzieci, co jest szczególnym przedmiotem mojego zainteresowania, gdyż to właśnie dzieci najczęściej ponoszą największe jarzmo przemocy, które wpływa na całe ich życie.

Czym więc jest przemoc?

Przemoc narusza podstawowe prawa człowieka, w tym prawo do życia, zdrowia, a także poszanowania godności osobistej. Stanowi zagrożenie dla wszystkich osób nim dotkniętych, zarówno ofiar, jak i świadków, a także sprawców. Gdy mówimy o przemocy mamy na myśli zarówno krzywdzenie, jak i doznawanie tej krzywdy.
Zgodnie z definicją zawartą w Ustawie z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, przez przemoc w rodzinie należy rozumieć „jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób (…) w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą”.
Inna definicja powstała o powyższe kryterium mówi, iż „przemoc w rodzinie to zamierzone i wykorzystujące przewagę sił działanie przeciw członkowi rodziny, naruszające prawa i dobra osobiste, powodujące cierpienie i szkody”.
Kolejna definicja zwracająca uwagę na intencjonalność działania, przewagę sił, naruszenie prawa i dóbr osobistych, a także cierpienie i ból osób doświadczających przemocy wskazuje, iż „przemoc to intencjonalne działanie lub zaniechanie działania jednej osoby wobec drugiej, która wykorzystując przewagę sił narusza prawa i dobra osobiste jednostki, powodując cierpienie i szkody”.
Aby mówić o przemocy w rodzinie powinny zostać spełnione warunki, które jednocześnie stanowią cechy charakteryzujące to zjawisko. Przede wszystkim jest to działanie intencjonalne, co oznacza, że ma na celu kontrolowanie i podporządkowanie sobie ofiary. Może przejawiać się to m.in. w chęci uzyskania jakiś rzeczy należących do ofiary czy też wymuszaniu posłuszeństwa. W przemocy mówimy również o nierówności sił tzn. w relacji tej jedna ze stron jest silniejsza od drugiej. Sprawca ma przewagę nad ofiarą. Jest on silniejszy fizycznie, psychicznie, społecznie bądź materialnie i w ramach tej przewagi wpływa na drugą, słabszą osobę, aby zmusić ją do podporządkowania się. Narusza prawa i dobra osobiste co oznacza, że sprawca wykorzystuje swoją przewagę siły i narusza podstawowe prawa ofiary m.in. prawo do szacunku i godności. Ostatnim warunkiem jest to, iż przemoc powoduje ból i cierpienie. Sprawca przemocy nie rzadko naraża zdrowie i życie ofiary na poważne szkody. Szkody te mogą być widoczne lub nie, mogą dawać natychmiastowe skutki lub być odroczone w czasie.

Jakie są formy przemocy?

Mówiąc o przemocy ważne jest również wyróżnienie jej form. Należą do nich przemoc fizyczna, przemoc psychiczna, przemoc seksualna, przemoc ekonomiczna, a także przemoc w formie zaniedbania.

Przemoc fizyczna jest najbardziej widoczną formą przemocy. Charakteryzuje ją intencjonalne zachowanie powodujące uszkodzenie ciała lub niosące ryzyko jego uszkodzenia. Skutkami przemocy fizycznej są zazwyczaj uszkodzenia ciała zagrażające zdrowiu i życiu ofiary, wymagające konsultacji i interwencji lekarskiej. Są to nie tylko bezpośrednie uszkodzenia ciała takie jak siniaki, rany, złamania, stłuczenia, zadrapania, ale także odległe skutki zdrowotne. Mogą to być przede wszystkim choroby i zaburzenia będące powikłaniami doznawanej przemocy oraz towarzyszącemu jej stresowi takie jak zespół stresu pourazowego (PTSD), zaburzenia psychosomatyczne, zaburzenia emocjonalne i inne.

Przemoc psychiczna jest to naruszenie godności osobistej człowieka. Zawiera ona przymus i groźby, zastraszanie, emocjonalne wykorzystywanie. Przejawia się to przez m.in. obrażaniem, wyzywaniem, oskarżaniem, upokarzaniem, poniżaniem, manipulowaniem poczuciem winy, wmawianiem choroby psychicznej, izolowaniem poprzez kontrolowanie kontaktów z innymi, zaprzeczaniem i minimalizowaniem przemocy, odmawianie współżycia seksualnego, ograniczanie dostępu do różnego rodzaju dóbr np. samochodu, telefonu, czy też wykorzystywanie dzieci do sprawowania kontroli np. podważanie umiejętności pełnienia roli rodzicielskiej, porywanie i przetrzymywanie dzieci, wrogie nastawianie dzieci do rodzica. Przez przemoc psychiczną również będziemy rozumieć takie zjawiska jak stałe ocenianie, krytykowanie, ograniczanie snu, pożywienia, zawstydzanie, stosowanie gróźb, szantażowanie
i inne. Sprawcy przemocy często dążą do izolacji społecznej ofiary. Ograniczają bądź zabraniają kontaktów ofiary z rodziną, znajomymi. Często obrażają, krytykują te osoby w obecności ofiary, bądź zachowują się w sposób nieakceptowany przy jej rodzinie lub znajomych przez co ofiara wstydzi się utrzymywać z nimi kontaktu. W ten sposób izolacja narasta co przyczynia się do wzmocnienia roli sprawcy oraz osłabienia osoby doznającej przemocy.
Ten rodzaj przemocy niesie za sobą długotrwałe skutki. Osoby doznające przemocy doświadczają różnego rodzaju problemów na tle psychologicznym, a także psychosomatycznym. U tych osób zostaje zniszczone poczucie własnej wartości, obniżona samoocena, zostaje poważnie zaburzone poczucie kontroli i sprawstwa, co w konsekwencji bardzo utrudnia „uwolnienie się z sideł przemocy”. Ofiara czuje się bezradna, izoluje się od zewnętrznych źródeł wsparcia, nierzadko zaprzecza doznawaniu krzywdy, pojawia się całkowite uzależnienie od sprawcy, towarzyszy jej strach, mogą pojawić się stany depresyjne, lękowe, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, zaburzenia snu.
Przemoc psychiczna często wydaje się trudna do udowodnienia, czasem jest minimalizowana oraz traktowana jako forma nieprawidłowej interakcji pomiędzy partnerami. Warto jednak pamiętać, iż różni się ona zarówno intensywnością jak i zakresem.

Przemoc seksualna jest rozpoznawana bardzo rzadko. Do niedawna wykluczano możliwość wystąpienia jej w relacji małżeńskiej. Wymuszone siłą współżycie seksualne było prawnie i społecznie sankcjonowane. Zmiana nastąpiła w latach osiemdziesiątych dwudziestego wieku, kiedy to w Stanach Zjednoczonych uznano gwałt w małżeństwie za przestępstwo.
O przemocy seksualnej mówimy wówczas, gdy dochodzi do aktywności seksualnej wbrew woli ofiary, bez uzyskania jej zgody, bez świadomości tej osoby. Sprawca w celu osiągnięcia korzyści może zastosować siłę fizyczną, grozić o jej zastosowaniu bądź wybrać formę emocjonalnego szantażu. Przemoc seksualna będzie objawiać się m.in. wymuszaniem pożycia seksualnego lub różnego rodzaju zachowań o charakterze seksualnym, nieakceptowanym przez ofiarę, zmuszanie do aktów seksualnych z innymi osobami, gwałt i inne. Przemoc seksualna współwystępuje z przemocą fizyczną i psychiczną.
Skutkami tej formy przemocy są przede wszystkim obrażenia fizyczne, psychiczne, ból i cierpienie, poczucie wstydu, zaburzone poczucie własnej wartości, samooceny, utrata godności, mogą również wystąpić różnego rodzaju zaburzenia seksualne, silny lęk i inne.

Przemoc ekonomiczna występuje przede wszystkim w formie niszczenia czyjejś własności, przywłaszczaniu jej, pozbawianiem środków do życia. Często ten rodzaj przemocy występuje w rodzinach, w których jedynym żywicielem rodziny jest mąż/ojciec, natomiast kobieta sprawuje opiekę nad małoletnimi dziećmi, zajmuje się gospodarstwem domowym.
Może się ona przejawiać poprzez okradanie, przywłaszczanie pieniędzy, niezaspokajanie podstawowym potrzeb, potrzeb materialnych, ograniczanie dostępu do tych środków, uniemożliwianie podjęcia pracy, nieutrzymywanie rodziny, zaciąganie długów bez zgody małżonka/partnera i inne. Często osoby stosujące przemoc ekonomiczną wydzielają środki finansowe, które nie są w stanie zaspokoić potrzeb rodziny, bądź nie dopuszczają partnera do środków finansowych np. sami robią zakupy dla rodziny, które w rzeczywistości nie są adekwatne do ich potrzeb.
Skutkami przemocy ekonomicznej będzie całkowita zależność finansowa od sprawcy przemocy, bieda, utrata poczucia własnej wartości, pozostawanie bez środków do życia. Osoby doznające tej formy przemocy często mają poczucie utraty kontroli nad własnym życiem. Zdarza się tak, że osoby te, z uwagi na to, że mają ograniczone środki, bądź nie posiadają żadnych muszą samodzielnie podejmować różnego rodzaju działania, aby zaspokoić potrzeby swoje i dzieci. Dopuszczają się wówczas kradzieży, często również bez wiedzy sprawcy korzystają z różnego rodzaju form świadczeń pomocy społecznej.

Zaniedbanie polega na naruszeniu obowiązku opieki nad osobami bliskimi. Jest formą przemocy ekonomicznej, która polega przede wszystkim na pozbawianiu lub ograniczaniu środków do życia, jedzenia, ubrania, schronienia, odmowie dostępu do miejsc, które zaspokajają podstawowe potrzeby tj. mieszkanie/dom, łazienka, czy też kuchnia.

Jaki jest cykl przemocy?

Na cykl przemocy składają się trzy następujące po sobie fazy: faza narastającego napięcia, faza ostrej przemocy oraz faza miodowego miesiąca. Zostały opisane przez amerykańską psycholog Leonore E. Walker, która badała kobiety doznające przemocy w rodzinie. Zaobserwowała ona pewne cyklicznie pojawiające się zdarzenia w życiu badanych kobiet.

Pierwszą fazą cyklu przemocy jest faza narastającego napięcia, którą charakteryzuje rosnące napięcie oraz nasilające się sytuacje konfliktowe. Sprawca jest pobudzony, poirytowany, najmniejsza rzecz wywołuje u niego zachowanie agresywne, skłonny jest do konfliktu, awanturuje się, zaczyna więcej pić, zażywać narkotyki, staje się coraz bardziej niebezpieczny. Z kolei kobieta stara się złagodzić wzburzony stan partnera i opanować sytuację. Często przystaje na zachcianki partnera, spełnia jego kaprysy, wypełnia obowiązki, podejmuje czynności mające uchronić ją przed atakiem ze strony sprawcy. Stara się ona opanować sytuację i oddalić zagrożenie. W tej fazie cyklu często pojawiają się mniejsze ataki przemocy. Większość kobiet doznających przemocy stara się usprawiedliwić partnera i jego zachowanie jakimiś czynnikami zewnętrznymi np. gorszym dniem, ciężką pracą albo zbyt dużą ilością wypitego alkoholu. Często zastanawiają się co jeszcze mogą zrobić, aby uspokoić sprawcę.
Niektóre kobiety odczuwają różnego rodzaju dolegliwości psychosomatyczne tj. bóle głowy, żołądka, bezsenność, utrata apetytu. Jedne kobiety stają się bardziej niespokojne, pobudzone inne tracą energię, są apatyczne. Te dolegliwości są wynikiem narastającego napięcia, które towarzyszy tej fazie cyklu. Często zdarza się tak, że kobieta sama prowokuje sytuacje mające na celu rozładowanie tego napięcia, gdyż ten stan jest dla niej nie do zniesienia.

W fazie ostrej przemocy, narastające napięcie znajduje ujście i prowadzi w końcu do aktu przemocy, która zagraża zdrowiu oraz życiu ofiary. Do eskalacji przemocy zazwyczaj dochodzi bez większego powodu. Wybuch gniewu może zostać wywołany drobiazgiem np. kłótnią, opóźnieniem posiłku, czy tzw. „za słoną zupą”. Ta faza cyklu jest bardzo krótka, ale towarzyszy jej bardzo agresywne zachowanie, cechujące się dużą brutalnością. Sprawca stosuje przemoc wobec ofiary, bije, kopie, rzuca przedmiotami, grozi itp. Nasila się również agresja słowna. Kobieta doznaje urazów, zranień zarówno fizycznych jak i psychicznych. Odczuwa ona przerażenie, bezradność i wstyd. Często ofiary są w szoku i najczęściej właśnie wtedy decydują się o zwrócenie po pomoc.

Faza miodowego miesiąca zwana jest również fazą spadku napięcia. Jest to moment kiedy sprawca przemocy wyładował już swoje emocje i zdał sobie sprawę z tego, że przekroczył dopuszczalne granice. Wyraża on żal, przeprasza ofiarę, spełnia rolę przykładnego męża i ojca. Można powiedzieć, że staje się on zupełnie inną osobą. Okazuje on miłość, ciepło. Obdarowuje swoją partnerkę prezentami, kwiatami. Kobieta wówczas zaczyna wierzyć w to, że zrozumiał on swój błąd, że się zmienił, że to co się wydarzyło to jednorazowy incydent, który już się nie powtórzy. W długoletnich związkach okres pojednania charakteryzują tzw. ciche dni tzn. udawanie, że nic się nie wydarzyło. Takie zachowanie umacnia traumatyczną więź, od której uzależnia się zarówno ofiara, jak i sprawca.
W tej fazie ofiara często rezygnuje z podjętych wcześniej prób uzyskania pomocy. Jeżeli np. zgłosiła wystąpienie przemocy bądź weszła na drogę prawną (złożyła zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa, została założona procedura Niebieskie Karty itp.) teraz podejmuje decyzję wycofania się z tych działań. Wierząc, że jej sytuacja w rodzinie uległa znacznej poprawie próbuje przekonać wszystkich, do których wcześniej zgłosiła się po pomoc o zmianie swojej sytuacji. Faza miodowego miesiąca stanowi pewnego rodzaju pułapkę. Utwierdza ona sprawcę o bezkarności, gdyż nie ponosi on żadnych konsekwencji za swoje zachowanie. Natomiast ofiara przemocy zapomina o doznawanych krzywdach, jest przekonana o zmianie zachowania partnera i silnie wierzy, że ten trudny okres już minął. Niestety faza miodowego miesiąca nie trwa długo. Cykl przemocy znów się powtarza i dzieje się to coraz częściej, natomiast przemoc staje się coraz bardziej brutalna i powoduje coraz więcej cierpienia3. Kolejne fazy miodowego miesiąca są coraz krótsze. Sprawca przemocy utwierdza się w przekonaniu, że również kolejnym razem po akcie przemocy uzyska przebaczenie, co nie powstrzymuje go przed dalszym jej stosowaniem.

mgr Żaneta Łopata

psycholog

Źródło:
1. Ustawa z dnia 29 lipca 2005r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. z 2020r. poz. 218).
2. Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” www.niebieskalinia.pl.
3. „Szkolenie dla kadry instytucji pomocy społecznej w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Materiały szkoleniowe.” Wyk. Instytut Rozwoju Służb Społecznych. Stowarzyszenie „Niebieska Linia”. Wyd. Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2014.
4. W. Badura-Madej, A. Dobrzyńska-Mesterhazy „Przemoc w rodzinie. Interwencja kryzysowa i psychoterapia” Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.
5. Centrum Praw Kobiet, M. Jóźwik „Niezbędnik psychologa. Przemoc wobec kobiet
w rodzinie”, Warszawa 2007.
6. J. Mellibruda „Psychologiczne aspekty przemocy domowej” Instytut Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego strona: www.psychologia.edu.pl.
7. http://www.niebieskalinia.info/index.php/przemoc-w-rodzinie/8-rodzaj-przemocy